Tarihi yapılar
- Rüstem Paşa Kervansarayı
- Çobandede Köprüsü
- Tarihi Erzurum Evleri
Erzurum Kalesi, Saat Kulesi
Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi
Orta kale
Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi ; Erzurum’a hakim, şehir merkezinde bir tepe üzerinde yer almaktadır. Özellikle Saat Kulesinden şehrin panaromik gürüntüsünü izlemek, günümüzde yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekmektedir. Özellikle son yıllarda yapılan “tarihi eserleri ortaya çıkarma” çalışmaları çerçevesinde, Erzurum Kalesi çevresindeki çarpık yapılaşma görüntüsü veren ve tarihi eserleri gölgeleyen binaların kısmı yıkım çalışmaları, kale surlarını ve iç kalenin varlığını iyice belirginleştirmiştir.
Erzurum Kalesi
Erzurum Kalesi, şehir merkezinde yer aldığı tepenin en uc noktasında bir iç kale ve bu iç kaleyi çevreleyen bir dış kaleden oluşmaktadır. İç Kale sekiz burcu ile günümüze kadar varlığını koruyabilmiş olmasına rağmen Dış Kale konumundaki ikinci kat sur kısmen mevcuttur. İç kale duvar kalınlıkları 2-2.5 m. arasındadır. Kalenin ilk inşâ tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte M.S. 5. yüzyılın ilk yarısında Bizanslılar tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Tarih boyunca Asurlular, Sasaniler, Persler, Araplar, Romalılar ve Bizanslılar arasında sık sık el değiştiren ve 11. yüzyılda Türkler’in eline geçen Erzurum Kalesi İç kale kısmında, ilk Türk-İslam eserlerinden Saltukoğulları dönemine ait Kale Mescidi (Kale Camii) yer almaktadır.[31]. Kale Selçuklu ve Osmanlılar döneminde onarılmıştır. Üç kat surla çevrili olan kalede, yüzon burç ve kule bulunmaktaydı. Tebriz Kapı, Gürcü Kapı, Uyucan Kapı ve Yeni Kapı olmak üzere dört kapısı vardı. İkinci kat surun günümüzde kısmen mevcudiyetine rağmen Üçüncü kat sur (Şehri tam olarak çevreleyen sur) tamamen kaybolmuştur. Kalenin kurulu bulunduğu tepenin yüksekliği 1950 metredir. Erzurum’un Selçuklular tarafından fethi döneminde, kale ile ilgili olarak günümüze kadar anlatıla gelen menkıbeye göre: Erzurum kalesinin ihtişamı karşısında şaşkınlığa düşen Selçuklu Türkleri ‘ Bu kal’ayı kılıçla mancınıkla fethedemeyiz’ derler. Birkaç hafta süren kuşatmanın akabinde “Esirleri iade etmek için biz kale tekfuruna gidiyoruz, siz bizim esirleri bize teslim edin bizde sizin kırk askerinizi (esiri) size verelim” derler. Kale tekfuru sevinir. Akşam karanlığında esir kılığındaki kırk Türk yiğidi kale kapısındaki muhafızlara saldırırlar. Oluşan panikten yararlanan Türk askerleri kaleyi fethederler.[32][33]
Saat kulesinden Erzurum’un Doğu yönündeki panaromik görüntüsü
Saat Kulesi
Saat Kulesi,Erzurum’un şehir merkezindeki en yüksek tepesinde yer alan “İçkale” dedir. Tepsi Minarediye de geçmişte adlandırılmıştır. Saltukoğulları tarafından 12. asırda gözetleme kulesi olarak yapılmıştır. Gövdesi tuğla, kaidesi ise kesme taştandır. 19. yüzyılda üst kısmına ahşap külah ilave edilmiştir. Kale içerisinde bulunan “Kale Mescidi” nin minaresi olarak da kullanılmıştır. Kale mescidi kitabesinde “İnanç Beygu Alp Tuğrul Bey Ebi-l Muzaffer Kasım” yazılıdır. Erzurum Saat Kulesi (Tepsi Minare), Anadolu’daki en eski Selçuklu minaresidir.
Erzurum Tabyaları
Erzurum Tabyaları, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında Erzurum ‘u düşmana karşı savunmak için yapılan ve silahlarla güçlendirilen askeri yapılardır.
- Aziziye Tabyaları ,
- Mecidiye Tabyası,
- Ağzıaçık Tabya,
- Sivişli Tabyası,
- Ahali Tabyası,
- Dolangez Tabyası,
- Gez Tabyası,
- Küçük Höyük Tabyası,
- Büyük Höyük Tabyası,
- İlâve Tabya,
- Uzun Ahmet Tabyası,
- Büyük Kiremitlik Tabyası,
- Küçük Kiremitlik Tabyası,
- Çobandede Tabyası,
- Toparlak Tabya,
- Küçük Palandöken Tabyası,
- Büyük Palandöken Tabyası,
- Karagöbek Tabyası,
- Tafta Tabyası,[34].
Camii ve medreseler
Erzurum ‘daki Cami ve Medreseler tarihi ve fiziki özellikleri itibariyle Tarihi özellikte olanlar ve Cumhuriyet döneminde yapılanlar olmak üzere iki kategoride değerlendirilmektedir.
Tarihi camii ve medreseler
Çifte Minareli Medrese
Yakutiye Medresesi
Ulu Camii
Ayaz Paşa Camii
Caferiye Camii
Gürcü Mehmet Camii
Gürcükapı Camii
Kasım Paşa Camii
Pervizoğlu Camii
Boyahane Camii
Erzurum’da bulunan tarihi Camii ve Medreseler:
Sıra |
Caminin/Medresenin Adı |
Mevkisi |
Yapıldığı yıl |
1 |
Çifte Minareli Medrese |
Tebrizkapı, Yakutiye-Erzurum |
1225 |
2 |
Ulu Camii |
Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum |
1179 |
3 |
Yakutiye Medresesi |
Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum |
1310 |
4 |
Lala Mustafa Paşa Camii |
Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum |
1563 |
5 |
Murat Paşa Camii |
Murat Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum |
1572 |
6 |
Derviş Ağa Camii |
Gülahmet Mah. Tahtacılar yokuşu Yakutiye-Erzurum |
1717 |
7 |
Ayazpaşa Camii |
Ayazpaşa Mah. Yakutiye-Erzurum |
1558 |
8 |
Caferiye Camii |
Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum |
1645 |
9 |
Gürcü Kapı (Aliağa) Camii |
Gürcükapı Aliağa Mah. Yakutiye-Erzurum |
1608 |
10 |
Narmanlı Camii |
Narmanlı Mah. Yakutiye-Erzurum |
1738 |
11 |
Şeyhler camii ve Medresesi |
Erzincankapı Şeyhler Mah. Yakutiye-Erzurum |
1771 |
12 |
Kurşunlu Camii ve Medresesi |
Feyzullah Mah. Yakutiye-Erzurum |
1700 |
13 |
Vani Efendi Camii |
||
14 |
Ehmal Camii |
||
15 |
Kasım Paşa Camii |
Kasım Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum |
1667 |
16 |
Bakırcı Camii |
Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum |
1720 |
17 |
Boyahane Camii |
Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum |
1621 |
18 |
Pervizoğlu Camii |
Caferzade Mah. Yakutiye-Erzurum |
1715 |
19 |
Abdurrahman gazi camisi |
Abdurrahman gazi türbesi Şigveler dağı, Palandöken-Erzurum |
1797 |
20 |
Zeynal Camii |
Çortan Mah. Yakutiye-Erzurum |
1162 |
21 |
Şafii Camii |
||
22 |
İbrahim Paşa Camii |
İbrahim Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum |
1748 |
23 |
Kale içi camii(Kale Mescidi)(faal değil) |
Erzurum Kalesi |
XII.yy. |
24 |
Taş Camii |
Aş.Hasan Basri Mah. (Gavurboğan semti) Palandöken-Erzurum |
1905 |
25 |
Ali Paşa Camii |
||
26 |
Başak Camii |
||
27 |
Esad Paşa Camii |
Kale Mahallesi Yakutiye-Erzurum |
1852 |
28 |
Köse Ömer Ağa Camii |
1771 |
|
29 |
Cennetzade Camii |
Aşağı yoncalık Mah. Yakutiye-Erzurum |
1700 |
30 |
Eski Camii |
(Ilıca)Eski Mah., Aziziye-Erzurum |
|
31 |
Gürcü Mehmet Paşa Camii |
Sultan Melik Mah. Tebrizkapı Üç kümbetler mevkii Yakutiye-Erzurum |
1648 |
Bu camiler günümüzde de kullanılan tarihi camilerdir. Erzurum için Camiler ve Medreseler şehri de denilebilir. Erzurum’daki tarihi camiler Saltuklular, İlhanlılar ve Osmanlılar döneminde yapılan camilerdir.
Türbeler, kümbetler ve ziyaret yerleri
Türbeler
- Abdurrahman Gazi Türbesi
- Ahi Tuman Baba türbesi
- Ebu İshak-ı Kazuruni türbesi
- Emir Şeyh (Abbas Şeyh) türbesi
- Habib Baba ve Timurtaş Baba türbeleri
- Yunus Emre türbesi
Kümbetler
- Üç kümbetler
- Emir Saltuk kümbeti
- İkinci kümbet
- Üçüncü kümbet
- Dördüncü kümbet
- Cemalettin Hoca Yakut kümbeti
- Cimcime Sultan kümbeti
- Çifte Minareli Medrese kümbeti
- Karanlık kümbet
- Mehdi Abbas kümbeti
- Kırklar türbesi
- Mahmut Paşa türbesi
- Rabia Hatun türbesi
- Hasan-ı Basri türbesi
- Maksut Efendi türbesi
- Gümüşlü kümbet ve Şehitlik
- Fosfor Mustafa Paşa
- Mehmet Ali Paşa
- Harbiye Nazırı Cemal Paşa
- Hafız Hakkı Paşa
Müzeler, anıt ve heykeller
Müzeler
- Erzurum Arkeloji Müzesi
- Erzurum Atatürk Evi Müzesi
- Erzurum – Türk İslam Eserleri ve Etnografya Müzesi (Yakutiye Medresesi)
Arkeolojik alanlar
- Güzelova Höyük
- Karaz Höyük
- Pulur Höyük
- Sos Höyük
- Alaca höyük